خداوند متعال جهت بيدار كردن افراد لجوج و متكبر و عبرت گرفتن از سرنوشت و عاقبت چنين افرادي دستور مي دهد بر روي زمين سير و سفر كنند، شايد با ديدن حقايق و نشانه ها، دلهاي خفته از خواب غفلت بيدار شوند.

مقدمه
دين مبين اسلام، دين كامل و جامعي است كه به تمام نيازهاي فطري، جسمي و روحي انسان توجه داشته و از هيچ يك غافل نبوده است. اسلام براي تمام اين نيازها برنامه جامع و كاربردي داشته و در كتاب زندگي [قرآن] و روايات اسلامي به آن پرداخته است. سير و سفر از جمله نيازهاي فطري انسان است كه براي هر شخص لازم و ضروري به نظر مي رسد. در اين مقاله فرهنگ سفر را در آموزه هاي ديني به صورت اختصار مورد بررسي قرار مي دهيم.

اهداف سفر از منظر قرآن
خداوند متعال جهت بيدار كردن افراد لجوج و متكبر و عبرت گرفتن از سرنوشت و عاقبت چنين افرادي دستور مي دهد بر روي زمين سير و سفر كنند، شايد با ديدن حقايق و نشانه ها، دلهاي خفته از خواب غفلت بيدار شوند و از طرفي ديگر آگاهي و هوشياري لازم را درباره قدرت بي انتهاي حضرت حق تعالی و عجز انسان در برابر اين قدرت بي منتها به دست آورند.
پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله در سفارشي به علي علیه السلام فرمود: «يَا عَلِيُّ لَا يَنْبَغِي لِلْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ ظَاعِناً إِلَّا فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّم ؛¹ يا علي! شایسته نیست كسي سفر كند جز براي سه كار: تحصيل توشه آخرت، اصلاح امور زندگي و لذت حلال.»
در اين قسمت به آياتي چند در اين زمينه اشاره مي شود:

* تفكر در آفرينش و معاد:
«قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَديرٌ»؛² «بگو: در زمين بگرديد و بنگريد كه چگونه (خداوند) آفرينش را آغاز كرد، باز قيامت را پديد مي آورد؛ زيرا خداوند بر هر چيز قادر است.»

* عاقبت تکذیب گران:
«قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ»؛³ «بگو: در زمين گردش كنيد تا ببينيد كه سرانجام تكذيب كنندگان چگونه بوده است.»
«قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبين»؛⁴ «پيش از شما سنتهايي بود و گذشت. در روي زمين بگرديد و ببينيد كه سرانجام تكذيب كنندگان چگونه بود.»

* عاقبت گنهكاران:
«قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمينَ»؛⁵ «بگو: در زمين سير كنيد تا عاقبت گنهكاران را ببينيد كه چگونه بود.»
«قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلُ كانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكينَ»؛⁶ «بگو: در زمين بگرديد تا ببينيد عاقبت گذشتگان، كه بيش ترشان مشرك بودند، چگونه بود.»

آمادگي براي سفر
عقل حكم مي كند كه مسافر قبل از هر سفري و به تناسب دوري يا نزديكي راه، مدت زمان سفر و ... وسايل مورد نياز خود را پيش بيني كند تا در طول سفر دچار مشكلات و تلخيها نشود. اين پيش بيني عبارت است از:

1. آماده كردن توشه راه
آماده كردن توشه مناسب براي يك سفر پرخاطره و به يادماندني لازم و ضروري است. پيامبر صلی الله علیه وآله مي فرمايد: «مِنْ شَرَفِ الرَّجُلِ أَنْ يُطَيِّبَ زَادَهُ إِذَا خَرَجَ فِي سَفَرِهِ؛⁷ از بزرگواري اين است كه انسان چون به سفر مي رود، توشه اش خوب و حلال باشد.»
همچنين امام صادق علیه السلام فرمود: «قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ إِذَا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ ... وَ كُنْ كَرِيماً عَلَى زَادِكَ بَيْنَهُم ؛⁸ لقمان به فرزندش سفارش مي كند: هنگامي كه با گروهي به مسافرت مي روي درباره توشه سفر كريمانه عمل كن.»
غير از تهيه خوردني مناسب، برداشتن وسايل شخصي نيز لازم و ضروري است. پيغمبر صلی الله علیه وآله در سفر پيوسته «شانه، مسواك و سرمه دان خود را برمي داشت.»⁹ لقمان حكيم به پسرش مي گويد: پسرم! هنگامي كه مسافرت مي كني، اسلحه، لباس، خيمه، وسيله نوشيدن آب و دوختن، و داروهاي ضروري را كه هم خود و هم همراهانت از آن استفاده مي كنيد، بردار و با همسفران در همه چيز جز معصيت الهي همراهي كن.¹⁰

2. رسيدگي به وسيله نقليه
حضرت علي علیه السلام فرمود: «مَنْ سَافَرَ مِنْكُمْ بِدَابَّةٍ فَلْيَبْدَأْ حِينَ يَنْزِلُ بِعَلَفِهَا وَ سَقْيِهَا؛¹¹ هر يك از شما كه با اسب سفر مي كند، نخست به كار علف و آب آن بپردازد.» هر چند در حال حاضر كمتر كسي با اسب و قاطر مسافرت مي كند و اكثريت مردم با ماشين سير مي نمايند؛ اما لازم است قبل از حركت، آب و روغن ماشين را نگاه كرده و اگر به متخصص (تنظيم باد و موتور، مكانيك، جلوبندي و...) نياز دارد، حتماً نشان داده شود.

3. پيدا كردن همسفر
پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «الْتَمِسُوا الْجَارَ قَبْلَ شِرَاءِ الدَّارِ وَ الرَّفِيقَ قَبْلَ الطَّرِيقِ ؛¹² پيش از خريدن خانه، همسايه بجوييد و پيش از سفر، رفيق بيابيد.» به قول شاعر:
چو خواهي نهي پاي اندر طريق
نخست اي پسر جست بايد رفيق

چو خواهي گزيدن به جايي مقام
نگر كيست همسايه اي نيكنام

تو قبل از سفر باش فكر رفيق
كن آماده از پيش زاد طريق¹³

يا فرمود: «الْجَارِ قَبْلَ الدَّار، و الرَّفِيقِ قَبْلَ الطَّرِيقِ وَ الزَّادُ قَبْلَ الرَّحِيلِ؛¹⁴ همسايه را پيش از (خريد) خانه و همراه را پيش از سفر و توشه را پيش از كوچ كردن بايد مهيا ساخت.»
همچنين فرمود: «الرَّفِيقَ ثُمَّ الطَّرِيقَ»¹⁵ یا «سَلْ عَنِ الرَّفِيقِ قَبْلَ الطَّرِيقِ؛¹⁶ رفيق را پيش از راه سؤال كن.» مراد، مبالغه در اين است كه داشتن رفيق خوب در سفر ضروري است و بي رفيق سفر نبايد كرد، به مرتبه اي كه كسي خواهد به راهي برود، اول بايد از رفيق پرس و جو نمايد، بعد از آن از راه.¹⁷

4. اطلاع دادن به ديگران
امام صادق علیه السلام به نقل از پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «حَقٌّ عَلَى الْمُسْلِمِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً أَنْ يُعْلِمَ إِخْوَانَهُ وَ حَقٌّ عَلَى إِخْوَانِهِ إِذَا قَدِمَ أَنْ يَأْتُوهُ؛¹⁸ بر مسلمان است كه هرگاه آهنگ سفر كرد، برادرانش را آگاه كند، و بر برادران اوست كه هرگاه او از سفر آمد، به ديدارش روند.»

اذكار سفر
1. امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ قَرَأَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ فِي السَّفَرِ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ سَلِمَ وَ سَلِمَ مَا مَعَه ؛¹⁹ هر كه در سفر آية الكرسي را در هر شب بخواند، خود و همراهانش سالم بمانند.»
2. چون يكي از شما به سفر رود، بايد بگويد: «اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَ الْحَامِلُ عَلَى الظَّهْرِ وَ الْخَلِيفَةُ فِي الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ؛ بارالها! توي رفيق راه و تأمين كننده وسيله سفر و جايگزين خانواده و دارايي و فرزند.» و چون به منزلی درآيد، گويد: «اللَّهُمَّ أَنْزِلْنَا مُنْزَلًا مُبَارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِين ؛ بارالها! ما را در منزلي فرخنده فرود آر كه تو بهترين ميزباناني... .» ²⁰
3. برادراني محضر نبي اكرم صلی الله علیه وآله آمدند و گفتند: ما به قصد تجارت به سوي شام مي رويم. به ما چيزي بياموز كه بخوانيم. حضرت فرمود: پس از آنكه در منزلي جا گرفتيد و نماز عشا را خوانديد، و به بستر استراحت رفتيد، بعد از تسبيح حضرت فاطمه(س) آية الكرسي بخوانيد، كه از هر چيز (بدي) در امان خواهيد بود.
از قضا در سفر دزداني آنها را تعقيب كردند تا جايي منزل گرفتند. دزدان جاسوسي فرستادند كه ببيند آنها خوابند يا بيدار. وقتي غلام به آنها رسيد، يكي از ايشان در بستر مشغول خواندن تسبيح حضرت زهرا(س) و آية الكرسي بود. جاسوس دزدان چون پيش آمد، جز ديواري بلند نديد، دور زد، همه جا جلوي خود ديواري مشاهده كرد، و خبر مشاهدات خود را براي دزدان برد. دزدها او را تخطئه كردند، و گفتند: خوار شوي كه دروغ مي گويي و اين خيالاتي است كه از ترسويي و كم دلي به تو دست داده است. پس خود به سوي تاجران آمدند؛ ولي جز ديواري مشاهده نكردند (كه بر گرد آنان كشيده شده بود) ناچار نااميد باز گشتند. فردا به نزد يكي از آنها آمدند و پرسيدند، ديشب كجا بوديد؟ گفتند : همينجا، دزدان گفتند: ولي ما آمديم و جز دو ديوار بلند چيزي مشاهده نكرديم، قضيه شما چيست؟ گفتند: پيغمبر صلی الله علیه وآله به ما تعليم داد كه تسبيح حضرت فاطمه(س) و آية الكرسي بخوانيم، و خوانديم. دزدان رفتند و قسم خوردند كه ديگر آنها را تعقيب نكنند.²¹
4. زماني كه امام صادق علیه السلام آهنگ سفر مي كرد، مي فرمود: «اللَّهُمَّ خَلِّ سَبِيلَنَا وَ أَحْسِنْ تَسْيِيرَنَا وَ أَعْظِمْ عَافِيَتَنَا؛²² خدايا! راه ما را امن و بي مانع گردان، و سهولت زندگي و توفقيمان در امور را كامل ساز، و عافيتمان را عظيم فرما.»
5. و «موسي بن قاسم بجلي»، از «صباح حذّاء» روايت كرده است كه گفت: از موسي بن جعفر علیهماالسلام شنيدم كه مي فرمود: اگر يكي از شما هنگام آهنگ سفر بر در خانه خود، به طرف مقصدي كه به سوي آن روي مي آورد، مي ايستاد و فاتحة الكتاب را به طرف جلو و راست و چپ خود، و آية الكرسي را به طرف جلو و راست و چپ خود مي خواند، و آنگاه مي گفت: خدايا! مرا و آنچه را با من است حفظ كن، و مرا و آنچه را با من است سالم بدار، و مرا و آنچه را با من است به وجهي نيكو از جانب خودت به مقصد برسان. هر آينه خدا او را حفظ مي كرد و هر آينه آنچه را كه با او بود، حفظ مي كرد و خدا او را به سلامت مي داشت، و آنچه را با او بود به سلامت مي داشت، و او را به مقصد مي رساند، و آنچه را با او بود به مقصد مي رساند. راوي گفت: سپس امام فرمود: اي صباح! آيا نديده اي كه شخص مسافر محفوظ مي شود؛ ولي آنچه با او است، محفوظ نمي شود؟ يا خود سالم مي ماند؛ ولي آنچه با او است، سالم نمي ماند؟ و يا خود به مقصد مي رسد؛ ولي آنچه با او است، به مقصد نمي رسد؟ عرض كردم: آري، فدايت شوم.²³
6. امام صادق علیه السلام فرمود: سفر خود را با مقداري صدقه ـ كم يا زياد ـ آغاز كن، و دو ركعت نماز را با هر مقداري از قرآن كه مي خواهي در آنها بخوان و از خداوند براي سفر خود خوبي را مطالبه نما، سپس آية الكرسي را خوانده، حمد و الهي را بجاي آور و بر پيامبر اكرم صلی الله علیه وآله صلوات بفرست و اين دعا را بخوان: «اَللَّهُمَّ إِنِّي خَرَجْتُ فِي هَذَا السَّفَرِ بِلَا ثِقَةٍ مِنِّي لِغَيْرِكَ وَ لَا رَجَاءٍ يَأوِي بِي إِلَّا إِلَيْكَ وَ لَا قُوَّةٍ أتَّكِلُ عَلَيْهَا وَ لَا حِيلَةٍ ألْجَاُ إِلَيْهَا إِلَّا طَلَبَ رِضَاكَ وَ ابْتِغَاءَ رَحْمَتِكَ تَعَرُّضاً لِرِزْقِكَ وَ سُكُوناً إِلَي عَائِدَتِكَ وَ أنْتَ أعْلَمُ بِمَا سَبَقَ لِي فِي عِلْمِكَ فِي وَجْهِي هَذَا مِمَّا اُحِبُّ اِلَي عَائِدَتِكَ وَ اَكْرَهُ اللَّهُمَّ فَاصْرِفْ عَنِّي مَقَادِيرَ كُلِّ بَلَاءٍ وَ مَقْضِيَّ كُلِّ لَأوَاءٍ وَ ابْسُطْ عَلَيَّ كَنَفاً مِنْ رَحَمَتِكَ وَ لُطْفاً مِنْ عَفْوِكَ وَ جِمَاعاً مِنْ مُعَافَاتِكَ وَفِّقْ فِيهِ يَا رَبِّ جَمِيعَ قَضَائِكَ عَلَي مَوُافَقَةِ هَوَايَ وَ حَقِيقَةِ املِي وَ ادْفَعْ عَنِّي مَا أحْذَر وَ مَا لَا أحْذَرُ عَلَي نَفْسِ مِمَّا أنْتَ أعْلَمُ بِهِي مِنِّي وَ اجْعَلْ ذَلِكَ خَيْراً لِي لِآخِرَتِي وَ دُنْيَايَ مَعاً مَا أسْاَلُكَ اَنْ تَخْلُفَنِي فِيمَا خَلَّفْتُ وَ رَائِي مِنْ اَهْلِي وَ وُلْدِي وَ مَالِي وَ جَمِيعِ حُزَانَنِي فَاَنْتَ اَفْضَلِ مَا تَخْلُفُ بِهِ غَائِباً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي تَحْصِينِ كُلِّ عَوْرَةٍ وَ حِفْظِ كُلِّ مَضِيعَةٍ وَ تَمَامِ كُلِّ نِعْمَةٍ وَ دِفَاعِ كُلِّ سَيِّئَةٍ وَ كِفَايَةِ كُلِّ مَحْذُورٍ وَ صَرْفِ كُلِّ مَكْرُوبٍ وَ كَمَالِ مَا تُجْمَعُ بِهِ الرِّضَا وَ السُّرُورُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ ارْزُقْنِي ذِكْرَكَ وَ شُكْرَكَ وَ طَاعَتِكَ وَ عِبَادَتِكَ حَتَّي تَرْضَي وَ بَعْدَ الرِّضَا اللَّهُمَّ إِنِّي اسْتَوْدِعُكَ الْيَوْمَ دِينِي وَ نَفْسِي وَ مَالِي وَ اهْلِي وَ ذُرِّيَّتِي وَ جَمِيعَ إِخْوَانِي اللَّهُمَّ احْفَظِ الشَّاهِدَ مِنَّا وَ الْغَائِبَ، اللَّهُمَّ احْفَظْنَا وَ احْفَظْ عَلَيْنَا، اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِي جَوَارِكَ وَ لَا تَسْلُبْنَا نِعْمَتَكَ، وَ لَا تُغَيِّرْ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ وَ عَافِيَةِ وَ فَضْلٍ.»²⁴
7. وقتي كه از سفر برگشتي و به منزل رسيدي، قبل از آنكه مشغول به هر كاري شوي، ابتدا دست و صورت و بدن خود را شسته، دو ركعت نماز بخوان و سجده شكر بجاي آور و صد مرتبه خداوند را بر سلامتی خود شكر نموده، دعايي كه پيامبر صلی الله علیه وآله هنگام برگشت از جنگ خيبر خواندند را بخوان و آن اين است: «آئِبُونَ تَائِبُونَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَابِدُونَ رَاكِعُونَ سَاجِدُونَ لِرَبِّنَا حَامِدُونَ اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى حِفْظِكَ إِيَّايَ فِي سَفَرِي وَ حَضَرِي اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَوْبَتِي هَذِهِ مُبَارَكَةً مَيْمُونَةً مَقْرُونَةً بِتَوْبَةٍ نَصُوحٍ تُوجِبُ لِي بِهَا السَّعَادَةَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛ به خواست خداوند از سفر برگشتيم و عبادت كننده هستيم، خداوندا! تو را كه در مسافرت و غير مسافرت مرا حفظ نمودي، سپاس و ستايش مي گويم. خداوندا! اين بازگشتم را با خوبي و بركت و همراه با توبه خالصي قرار ده كه باعث سعادت من گردد، اي مهربان ترين مهربانان!²⁵
8. خدايا! از سختي سفر، و اندوه بازگشتن، و روبرو شدن با مناظر ناگوار در خانواده و مال و فرزند، به تو پناه مي برم. پروردگارا! تو در سفر همراه ما و در وطن نسبت به بازماندگان ما سرپرست و نگهباني، و جمع ميان اين دو را هيچ كس جز تو نتواند كرد، زيرا آن كس كه سرپرست بازماندگان است نمي تواند همراه مسافر باشد و آن كه همراه و همسفر است سرپرست بازماندگان انسان نمي تواند باشد.²⁶

---

پی نوشت:

1) بحار الأنوار، علامه مجلسي، دار الكتب الاسلامية، تهران، بي‌تا، ج‏74، ص‏49.
2) عنكبوت / 20.
3) انعام / 11.
4) آل عمران / 137.
5) نمل / 69.
6) روم / 42.
7) مكارم الأخلاق، حسن بن فضل طبرسي، نشر فراهاني، تهران، چاپ دوم، 1365 ش، ج‏1، ص‏485.
8) وسائل الشيعة، شيخ حرّ عاملي، نشر آل البيت، قم، چاپ اول، 1409 ق، ج‏11، ص‏441.
9) همان، ص‏482.
10) الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص‏54.
11) من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، محمد بن علي بن بابويه، دفتر انتشارات اسلامي، قم، چاپ دوم، 1413 ق، ج‏2، ص‏290.
12) نهج الفصاحة،‌ ابوالقاسم پاينده، نشر دنياي دانش، تهران، چاپ چهارم، 1382 ش، ص‏246.
13) گلهاي جاويدان [هزار كلمه قصار]، سيد عطاء الله مجدي، سازمان تبليغات اسلامي، تهران، ص‏43.
14) نهج الفصاحة،‌ ص‏432.
15) بحار الأنوار، ج‏73، ص‏267.
16) تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، عبد الواحد تميمي آمدي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، قم، چاپ اول، 1366 ش، ص‏413.
17) شرح آقا جمال الدين خوانساري بر غرر الحكم، آقا جمال خوانساري، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ چهارم، 1366 ش، ج‏4، ص‏137.
18) الكافي، شيخ كليني، دار الكتب الاسلامية، تهران، 1407 ق، ج‏2، ص‏174.
19) مكارم الأخلاق، طبرسي، ص‏255.
20) تحف العقول، ابن شعبة الحراني، جامعه مدرسين، قم، چاپ دوم، 1404 ق، ص‏122.
21) مكارم الاخلاق، ج‏1، ص‏490.
22) من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، ج‏2، ص‏272.
23) همان.
24) الآداب الدينية للخزانة المعينية، شيخ طبرسي، نشر زائر، قم، چاپ اول، 1380 ش، ص‏330.
25) همان، ص‏356.
26) نهج البلاغه، سيد رضي، ترجمه دشتي، نشر هجرت، قم، ص‏100.

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره163.

 

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: